Кыргыз Туусу: "Биргелешип гана бул коомдук илдетти жеңе алабыз"

СССР кыйрагандан кийин экономикалык кризис каптап, коомдо айрым баалуулук ориентирлери алмашкан, уюшкан кылмыштуулук өскөн. Системалуу кризис өлкө жашоосунун бардык тармактарын камтыган. Талаптагыдай ориентирлердин, мамлекетти өнүктүрүү жана кризистен чыгуу боюнча иштелип чыккан саясаттын жок болушу бийликтин жогорку эшелондорундагы чиновниктердин өз ыйгарымдарынан ашкере пайдалануусуна шарттарды түзгөн. Мыйзамдык база жана мамлекеттик башкаруу системасы жетишерлик алсыз болгондуктан, мамлекеттик органдар системасынын өзүндө коррупциянын деңгээли олуттуу өскөн. Талаптагыдай укуктук саясаттын жоктугунан улам, укук коргоо блогу болуп жаткандарга адекваттуу көңүл бурууга жетиштүү мүмкүнчүлүктөргө ээ болбогон. Реформаланбагандан жана коррупциялашуудан улам сот системасы сенектикке тушуккан, бул жазаланбагандык жана коркпогондукту жараткан. Натыйжада коррупциянын элементтери жашоонун бардык тармактарына тамыр жайган. Ошол эле убакта коррупция менен күрөш дайыма жарыяланса да, ал реалдуу жүзөгө ашырылуунун ордуна күрөшүп жаткандай түр көрсөтүү гана болуп калган, таасирдүү чаралар көрүлбөгөн. Атүгүл, мурдагы президенттер жана аларга жакын башкаруу элитасындагылар өздөрү турукташып калган үй-бүлөлүк – кландык байланыштарды, а кээде уюшкан кылмыштуулуктун элементтерин да пайдалануу менен кылмыштуу баюунун ыкмаларын жана схемаларын өркүндөтүшкөн. Бул факторлор түзүлгөн кырдаалга каршы турууга саясый эрктин жетишсиздигин же өздөрүнүн кызыкдарлыгынан улам күрөшүүнү каалабагандыкты билдирген. Натыйжада, баалуу убакыт текке кетирилген жана бүгүн биздин алдыбызда мамлекеттин ишмердүүлүгүнүн дээрлик бардык чөйрөлөрүнө терең тамыр жайган коррупция менен оор күрөш жүргүзүү милдети турат. Мына ошондуктан коррупцияга каршы аракеттенүү өлкөбүздүн мамлекеттик саясатынын башкы багыттарынын бири болуп калууда. Бул илдет менен күрөшүү үчүн мамлекетибизде акыркы жылдары ар кандай методдор жана багыттар иштелип чыккан. Алар тиешелүү нормативдик укуктук база менен бекемделген. 2012-жылы “Коррупцияга каршы ара­кеттенүү жөнүндө” мыйзам иштелип чыгып, анда коррупцияга каршы аракеттенүүнүн негизги принциптери, коррупцияны болтурбоонун жана аны менен күрөшүүнүн укуктук жана уюштуруу негиздери белгиленген. Ошол эле жылы Президенттин жарлыгы менген Кыргыз Республикасынын Антикоррупциялык саясатынын мамлекеттик стратегиясы бекитилген. Анда комплекстүү максатка, атап айтканда коомдогу коррупциянын деңгээлин төмөндөтүүгө жетишүүнүн приоритеттери, ырааттуулугу жана жолдору аныкталган. Көрсөтүлгөн ченемдик укуктук актылардын негизинде Өкмөттүн корруп-цияга караша аракеттенүү чөйрөсүндөгү бир катар зарыл чечимдери кабыл алынган. Мындан тышкары, Кыргызстан бул чөйрөдө өзүнө бир катар эл аралык милдеттенмелерди да алган. 2005-жылы мыйзам менен БУУнун Коррупцияга каршы конвенциясы да ратификацияланган. Бирок, мыйзамдар менен эле коррупцияны жеңүүгө болбойт. Биздин күрөштүн комплекстүүлүгү ал мыйзамдарды кыйшаюусуз аткарууда, аракеттерибизди жана максаттарыбызды бириктирүүдө турат. Белгилүү немец саясатчысы Отто фон Бисмарктын: “Жаман мыйзамдар жана жакшы чиновниктер менен өлкөнү башкарууга болот. Бирок, эгерде чиновниктер жаман болушса, эң мыкты мыйзамдар да жардам бербейт”, – деген сөзүн эстеп коюу зарыл. Ошентип, коррупциянын масштабын эске алуу менен, аны менен күрөштү сис­темалуу методдор аркылуу жүргүзүү керек. Коомдук мамилелердин бардык чөйрөлөрү, мамлекеттик аппараттын бардык звенолору: жогорудан төмөн жана төмөндөн жогору, горизонталдык жана вертикалдык векторлордо камтылууга тийиш. Бул багыттагы дагы бир оң жылыш катарында мамлекеттик бийликтин өкүлдөрүн конструктивдүү сындоо болуп калды. Мурдагы режимдерде аз ыктымалдуу болуп көрүнгөн кубулушу бүгүн кабыл алынуучу чечимдерди өркүндөтүү үчүн таасирдүү аспап болуп калды. Коом жана парламент чиновниктерди, мамлекеттик органдарды жана иштелип чыгып жаткан саясатты сындоо мүмкүнчүлүгүнө ээ, бул анын жакшыртылышына өбөлгө түзөт. Бүгүн эч ким парламентти “чөнтөк парламент” деп атай албайт, себеби анда бири-бирине каршы турган жана атаандашкан күчтөр бар. Бул механизм бийликтин аткаруу бутагынын ишин ачык сындоого жана начар жактарын аныктоого, ошондой эле мындай сындын натыйжаларын коомчулуктун талдоосуна алып чыгууга мүмкүндүк берет. Себеби, мындай сын көпчүлүк учурда өтө конструктивдүү, маанилүү жана зарыл болуп саналат жана бул тенденция бийлик институттарынын коом алдында отчёттуулугун жана ачыктыгын камсыз кылат. Коррупция менен күрөшүүдөгү байкалгыстай көрүнгөн бул жылыштар, толук камтуучу болбогону менен иш жүзүндө жетишерлик олуттуу болуп саналат. Коррупция бир чөйрөдө гана боло албайт. Ал мамлекеттик ишмердүүлүктүн бир тармагынан экинчисине өтүү менен тез жана план ченемдүү өнүгөт. Коррупция менен күрөшүүдө сот сис­темасынын ролу өтө чоң. Ошол эле учурда, тилекке каршы, учурда сот системасы өзү да мамлекеттик башкаруунун бардык механизминин коррупциядан жабыркаган элементтеринин бири болуп саналат. Акыркы жылдардагы сот реформасынын алкактарында бир катар иштер жасалууда. Мыйзамдар өркүндөтүлүп, жаңы процедураларга ылайык судьяларды шайлоонун ачыктыгы камсыздалууда. Жаңы көз карандысыз институт – Судьяларды тандоо боюнча кеңеш иштөөдө. Ошол эле учурда судьялардын көз карандысыздыгын талаптагыдай камсыз кылуу өтө маанилүү бойдон калууда. Ал кагаз жүзүндө эмес, иш жүзүндө жана эл аралык стандарттарга ылайык камсызда-лууга тийиш. Судьялардын көз карандысыздыгын камсыздоодо аз эмес маанилүү фактор болуп алардын ишмердүүлүгүнүн материалдык жана социалдык кепилдиктери саналат. Бирок, азыркы учурда мындай кепилдиктер жок. Биз адилет, компетенттүү жана коррупциялашпаган сот системасына ээ болгубуз келсе, көрсөтүлгөн кепилдиктерди приоритеттүү тартипте камсыздоо маселелерине көңүл буруубуз зарыл. Жана бул кепилдиктерди натыйжалуу аткаруу үчүн судьялардын көз карандысыздык маселелери коррупция менен күрөшүү боюнча комплекс-түү чаралардын тизмесине кирүүгө тийиш. Жыйынтыктап айтканда, коррупция менен күрөшүүдө төмөнкү иш-чаралар жүргүзүлүүгө тийиш: – аларда коррупциялык нормаларды болтурбоо максатында мыйзамдарды өнүктүрүү; – бийликтин бардык бутактарынын ишмердүүлүгүнүн ачыктыгын камсыз кылуу жана алардын ишмердүүлүгүнө коомдук контролду күчөтүү; – сөз эркиндигине укукту кыйшаюусуз сактоо; – коррупция чөйрөсүндөгү кылмыш-жаза укук бузууларды объективдүү иликтөөнү жана алар боюнча адилет жана жан тартпаган чечимдердин кабыл алынуусун камсыз кылуу; – мамлекеттик бийликтин бардык өкүлчүлүктүү органдарына ачык жана таза шайлоолорду өткөрүү жолу менен башкаруучу элитаны жаңыртуу; – жарандардын аң-сезимин укуктук нигилизмди жоюуга жана коррупцияга жана коррупция менен ашкереленген адамдарга негативдүү мамилени калыптандырууну өнүктүрүүгө багытталган иш- чараларды жүргүзүү; – мыйзам бардыгы үчүн бирдей болууга тийиштиги да аз эмес маанилүү. Адамдарды өзгө жана жатка бөлбөстөн, жасаган жоруктары үчүн алардын саясый же башка таандыгына карабастан бардык күнөөлүү адамдар жазаланууга тийиш. Албетте, бул өтө татаал жана көлөмдүү проблема. Ага карабастан ал аткарыла турган иш. Чечим табылбаган бир да проблема болбойт. Бул үчүн биз бардык аракеттерибизди бириктирүүгө, аларды системалаштырууга жана координацияланган түрдө керектүү нукка багыттого тийишпиз. Биргелешкен аракеттер менен гана биз алга жыла алабыз, өзүбүздү өркүндөтүп, коррупцияны жеңип жана жарандардын бийликтин бардык бутактарына ишенимин бекемдей алабыз. Алмамбет ШЫКМАМАТОВ, Кыргыз Республикасынын юстиция министри
Мөөрү

2014.06.17 14:01:55